Yelŋmaa la yelbie naŋ yeli bee sɛge tu taa soŋ a kɔkɔre merɛ ka a tori. A kɔkɔre merɛ la taŋkpagee (grammatical unit) a laŋ arwboŋ. Yelŋmaa na baŋ waa la yelbiyeni(naa) yoŋ. Yelŋmaa maŋ tona la yuori, eroŋ, bigruu,eroŋwuluu, bee aroozie Toma bee gba yoleɛrɛ toma yɛlɛ poɔŋ. Yelŋmaa parɛɛ waa la anuu. Ana la ma tona a yelŋmaa na maŋ tona yɛlɛ poɔŋ na.

Yelŋmaa parɛɛ

maaleŋ

1) Yuori yelŋmaa

2) Bigruu yelŋmaa

3) Eroŋ yelŋmaa

4) Eroŋwuluu yelŋmaa

5) Aroozie yelŋmaa

Yuori yelŋmaa

maaleŋ

Yuori yelŋmaa e la yelŋmaa naŋ taa yuori o eŋɛ a e yuori bee yoleɛrɛyoŋ bee a e yuori ne yelbizaane, a kyɛ are tona yuori toma o arebo na poɔ. Aseŋ;

1) A sakuuri veɛle la yaga.

Bigruu Yelŋmaa

maaleŋ

Bigruu yelŋmaa la yelbie naŋ kyɔŋ tu taa lɛ naŋ seŋ.,a bigre yuori yɛlɛ poɔŋ.

Aseŋ;

(i)A kparoo waala pelaa perete lɛ ka a nannyige zu.

(ii) Dɔɔ wogi gareŋgyaŋ kaŋa la erɛ a koŋ-zo vi yɛlɛ.

Bigruu Yelŋmaa -Adjective/Adjectival phrase

maaleŋ

Bigruu yelŋmaa la yelbie naŋ kyɔŋ tu taa lɛ naŋ seŋ, a bigre yuori yɛlɛ poɔŋ. O maŋ kyaane la a yuori na a naŋ bigre na, ka fooŋ nyoge a bigruu yelbie iri bare a yɛlɛ poɔŋ, kyɛ a yɛlɛ naŋ maŋ taa la tege. A yelbie ama naŋ maŋ kyɔŋ tu la taa ba maŋ taa erɛ (subject) amine la;

i) A kparoo waala pelaa perete ls ka a nannyige zu

ii) Dɔɔ wogi garengyan karja la ere a kon-zo-vi yɛlɛ.

iii) Vɛŋ ka a dogo tole kpankpan sɛre ka te enna boma.

iv) A dɔɔ eɛ ŋmaa embiri tegroŋ lɛ.

v) Pogelee karja es zes muimui le wa sogre fo yele

vi) A naa les waa la polompolom pomes le.

vii) A tes nyembaaler ka anyuglee maale o togo.

viii) Bibili faa ba zoro nembers.

ix) Dorimo sori tori la yopopo le teta Boro.

x) Tebs die man waa la soglaa limpirin kye ka noba man kps

Eron Yelŋmaa -Verb phrase.

maaleŋ

0 waa la eron yelbiri bee yelbie nan kyon tu taa ka eron yelbiri waa a yelbizu. Yelbie ama pares nan toone yels ama nar)tu poon waa la eron yelnmaara.

i) N ba naa poge wa la kye, n saa ne n ma gaa la wes kye bare N ne n yoore yon.

ii) Uonii nan man wa yi, wes toma ba man la gbogle.

iii) Gyangyaaha gbole kaanmenaa ba baara.

iv) Tolon sarja Dagaaba/Waala man yi decle decle la bamenne peere zurin

v) Ka ba nary wa bare sakuuri biiri, a biiri na gaa la ba puroo zie kompareen

vi) A bie la wa kysla ka ba gaa zoma nyogroo

vii) Beleguo la zoro gar a sakuuri na bibiiri zaa

viii) Maalebo Ba para pogeba nooreyeni deme na pe la a senk ama zaa.

Eronwuluu Yelŋmaa - Adverb/Adverbial Phrase.

maaleŋ

Yelbie nan kyon tu taa son kokore merej waa la eronwuluu yelbie yon bee ka eronwuluu yelbiri waa a yelbizu la eronwuluu yelnmaa.

Eronwuluu yelŋmaa maŋ wulo la le yeli nan e, bee zie na a yeli nan e, bee sanja na yeli nan e , bee gba 1s pahee pahee (frequent) a yeli nan toone a yele ama nan tu poon zaa waa la eronwuluu yelpmaara.

i. Kalebee man yele la yele baalon baalon le

ii. Pampana na ka a bie wa des o gyennoo gama.

iii. Namalnes wa kono ne la o zu baguo sana na.

iv. Abatanes saa na la wa la kye,

v. A doo polese la a nataba fanana ko ma.

vi. A karembiiri zenes la sana zaa a kyslle ba karema

vii. Ode la a boma te ko a yidaandoo sama zaa.

Aroozie Yelŋmaa -Postpositional Phrase

maaleŋ

Aroozie yelnmaa la yelŋmaa yelbie zaa nai waa aroozie yelbie bee a yelbizu nan waa aroozie yelbiri . Asen;

i. A poge sere de la a libiri dogle a tabol zu tensogan kye gaa toma zie

ii. Ye de a nyanyagla bin a die nimitoore sen

iii. O dogebo bebiri kysotaa boma la duo a die poo sensogan kye ka 0 becle o zomenne gaa.

iv.Sanadaare yiri puorin la ka a sakuuri be.

v. A kakyuu nye lao gycle a tes zun.

Yelŋmaa Tontonne - Functions of Phrase

maaleŋ

Yelnmaa paree nan waa yaga le na, lẽ ka o tontonne men waa . Yelnmaa zaa nan be yele poor man taa la tone na o'nan tona a yele poor). Toma mine yelmmaara nan man tona yels poor) la ama nan tu.

a) Yuori toma ; Yelnmaara mine man tona la yuori toma yele poon. Le wuluu la kaana yelnmaa na mar areko la yuori a yelso han be poon. Aseŋ;

i. A karemazuzes non la a karembiiri yele yaga.

ii. Kyɛ a tes 100 kys bare zie ka noba man kyene tuuro.

iii. A karembie kaŋa libie la ka o inni bare ka ba de wane.

iv. A naa kpambeɛ gaa ka o te de a daŋgbale

b) Bigruu toma; a yelpmaara mine men man tona la bigruu toma A tege la ka a man kyaane la bee bigre la yuori bee yeli kana nan be a yels poon 0 nan be. Aser, yelymaara ama soomaa nan toone zaa tona la bigruu toma yels ama nan tu poon.

A doo wogi venvan na bary la kpegruu segre yaga.

Tabol bilii luro luro nmaa la manwuoraa a die poon

1) menemban page waa la nmaa, zes mui mui ls.

c) Eronwuluu toma mine yelnmaara mine nan man tona yele poon la ka a wuli le yeli nan e bee sana na a yeli nan e bee zie na a yeli nan e. A tontonaa man la ka a wulieron nan e ls bee sarja o nan e bee zie na a eron narj e. Asen;

A karembiiri na wane la agama pampana na

Ka Naanmenerj nyaa te zie, bebeu sana n na te puori ia a yiri naa.

Ye de a kpane bin kye ka a bie wa de gaa ne die.