Komaale
Komaale e la neɛ kuu puori yeltuuri mine Dagaaba naŋ maŋ tu ka a soba seɛ toɔ kpɛ a yiri kpeemɛ poɔ. Dagaaba naŋ waa tɛɛtɛɛ zuiŋ, ba yeltuuri meŋ ba yitaa. Nandɔmɛɛ maŋ kono la ba kuori laŋ ne o maaloo. Kyɛ tatenne kɔɔre anuu naŋ ba yi taa zuiŋ ba mine maŋ koŋ la a kuori kyɛ paa bɔ bebiri a eŋ a komaale.
A komaale maŋ e la o kuori yeltuuraa baaraa zaa. Azuiŋ ba maŋ nare la a maale o la a yiri nyɛ yuori kyɛ ka ŋwene maa teŋɛ ko a kpenne. Dagaaba deɛŋ ka ka a komaale ba.wa maale soŋ a nenseɛ koŋ ta dapare.
Aŋ la senne komaale
maaleŋKuu zaa naane taa komaale. Ka neɛŋ wa kpi pii kuu/ a leŋ daselɛ o ba taa kaale. Lɛ meŋ la ka bibile bee dɔɔ bee pɔgɔ naŋ ba kulserɛ bee de pɔgɔ ba taa komaale.
A wuli ka yidandɔɔ ane yidaapɔgɔ, magazeɛ, naa, balzuzeɛ, tendaana aneŋ ba mine la taa komaale.
Komaale Yeltuuri
maaleŋTatenne kɔɔre ayi naŋ ba yi taa zuiŋ, teŋɛ zaa neŋ lɛ ba naŋ maŋ tu ba komaale yeltuuri. A ŋaa wuli ka a na pɔge taa la yitaaloŋ kyɛ ka a mine meŋ koŋ yitaa. Busielee komaale la ka na manne.
Dakoɔre kuori Maaloo
maaleŋDakoɔre ba taa neɛ ka o na de o ganaa. Ba maŋ la dakoɔre ea de o nubiri su o parebogiŋ bare bonso o ba taa/ bare nyeɛne kyɛ gaa o daparedaa. Neɛ meŋ naŋ de pɔge kyɛ ba taa nyeɛne, lɛ ka ba maŋ e o soba meŋ.
Sobie Dagaaba naŋ maŋ e baŋ kuu kpeɛŋaa naŋ ko
maaleŋ1. Sɛŋ sooroo
A kuu maŋ naŋ baŋ be la a paalaa zu kyɛ ka ba de sɛŋ a ŋmaa gaa daa bili ne ka noba bayi tuo ka o te wuli neɛ bee bone naŋ ko a kuu.
2. Kɔntɔmbaha bee Kɔntɔmbɔlaa
Tensoge la ka a yɛlɛ maŋ e. A kuu yideme maŋ gaa la a kɔntɔmboɔlaa soba zie ka o te boɔle a kpeemɛ nenseɛ, ka omeŋɛ wa wuli bone na kuu naŋ la ka o kpi. Ka neɛ la bee ka omeŋɛ yelboɔre la.
Kuu uumu yeltarre mine:
maaleŋ- Ka banaŋ no kuu ka nemboŋkaŋa guri o gbɛbiri bee nubiri bee a de o daŋgbale kyɔge ba teŋɛ a kuu koŋ sigi a bogi. Ka onaŋ sigi meŋ, kyɛ ba koŋ toɔ o maaleŋ gaale.
- Nembɛrɛ maŋ kaa la a bogi poɔ sɛre ka ba ga a tɛne pɔge, ba na toɔ faa la se- foɔŋ deme seere na faa me a bogi poɔ. Amine kaŋ meŋ, a noba naŋ no a kuu na baŋ de la a danyagre kaŋa kɔge a kuu ka a lɛ wuli ka a yeŋɛ nembɛrɛ na kpiire la kyɛ korɔ taa a te baare.
Aremine bee saayideme maŋ sigi te nyɛ la ba neɛ na banaŋ gaale lɛ, ka banaŋ ba gaale o soŋ, ka ba yeli ksa ba maaleŋ gaale.
KO-dɔɔ bee ko- pɔge yeltuuri
maaleŋ>Sobikyara poɔ la ka ba maŋ goɔ kodɔɔ bee kopɔge yagraa.
> Ka banaŋ wa gaŋ ko- yeŋ ka zie wa nyaana, a neɛ na naŋ eŋ a ko- dɔɔ bee ko- pɔge ganaa na gaa seŋ la a ko-dɔɔ bee ko-pɔge. Pɔgeyaare na naŋ e saabiiri maŋ ori gaa de la kyi ane nɔtuo a yidaandɔɔ zie a gaa gyieri ne a nɔtuo. A yidaandɔɔ na zie ba naŋ na gaa de a kyi maŋ baŋ ne a la. A nɔtuo wuli la ba ba tɔ dɛgre zaa.
>Baa koɔ sobu :
Ka banaŋ wa haŋ a ko- yeŋ iri, neɛ na naŋ eŋ a ganaa la maŋ de weɛŋ ka a kodɔɛ bee kopɔge tuuro ka a ba kyɛlɛɛ na meŋ tuuro. Ka banaŋ wa ta a baa, a weɛŋ soba na ɔŋ la a koɛ kyuuri a kodɔɔ bee kopɔge bota bee bonaare kyɛ ka kaŋa zaa paa suoro. Lɛ ba naŋ kyɛŋ sigi a baa lɛ ka ba naa la kyɛŋ kuli.
Nyɛɛroo:
maaleŋKa banaŋ wa yi a baa kuli te ta, a saabiiri pɔgeyaa kaŋa na zeŋ la kuzeɛzu kyɛ de a zɔŋ a koɔ naŋ be, ka naazoore wa mata.Ka onaŋ wa toɔ a naazoɔ kaŋa va eŋ a zɔŋ a koɔ poɔ wuli ka ka seɛ wa nyu la a koɔ. A puoriŋ ba maŋ nyɔge la a kopoge nu te tuŋ bugo poɔ. Lɛ wuli ka ba na baŋ tuŋ la bugo.
> Kyiiruŋ la ka neɛ gaŋ kopɔge gbɛre.
> Ziiri mine kopge maŋ su la kparepuori.
>Kopɔge maŋ taa la gbɛgballa. Ka onaŋ na eŋ nɔɔteɛ kyɛ o maŋ eŋ la nɔɔte tulimo.
> Kopɔge maŋ kyɛnnɛ la kyɛ taa kɛkɛpelaa o nu poɔ.
> Amine kaŋa, ba maŋ poŋ la o zu kɔɔloŋ bare.
Kodaa tuo ane daa maaroŋ dogebo.
> Kopɔge plane ŋmaroo wuli ka a o serɛ naŋ kpi wa ta a lɛ daare o ba baŋ dɔɔ.
Bonso ka Dagaaba maŋ maale kuori
maaleŋ1 Ka ka te beɛle o eŋ sori poɔ
Ka kpeemɛ naŋ guuro te zuiŋ
Ka te leɛ teɛre a kpeemɛ yɛlɛ
Kuori maaloo e la te saakompare yeltuuri
Ka kopɔge leɛ nyɛ serɛ kuli
La te wuli te nɔmmo ne gyeremɛ naŋ seŋ lɛ ko a kuu
Ka ka kuu seɛ toɔ ta a daparedaaa.